Nữ thần Kâyno

Tạo hình các nữ thần Kâyno trên mái cột chánh điện Chùa Dơi, Sóc Trăng, Việt Nam.

Nữ thần Kâyno hay nữ thần Kaynor là một biểu tượng thần thánh quan trọng xuất hiện trong nghệ thuật kiến trúc tôn giáo của người Khmer, thường được thể hiện với hình thái kết hợp giữa người và chim. Biểu tượng này đóng vai trò thiết yếu trong việc tạo nên bản sắc riêng cho các công trình chùa Khmer ở Việt Nam, đặc biệt tại vùng Nam Bộ, Việt Nam. Hình tượng nữ thần thường được bố trí ở vị trí đầu cột chống đỡ mái chùa, tạo ra sự liên kết hài hòa giữa cấu trúc thẳng đứng của cột và cấu trúc ngang của mái.

Nguồn gốc và ý nghĩa

Hình tượng nữ thần Kâyno có nguồn gốc liên quan đến thần nữ Apsara - những vũ nữ thiên cung trong thần thoại Ấn Độ giáo. Truyền thuyết miêu tả Apsara là những tiên nữ với vẻ đẹp vượt trần, chuyển động uyển chuyển và tài năng nghệ thuật siêu phàm. Trong thần thoại, họ được coi là những người vợ của các nhạc công thiên giới Gandharva và thường biểu diễn cho các vị thần. Bên cạnh đó, Apsara còn đảm nhận vai trò hầu cận thần Indra - vị vua của các thần, đại diện cho chiến tranh và hiện tượng thời tiết.

Trong thần thoại, Apsara được hình thành từ quá trình khuấy đại dương sữa để tìm kiếm thuốc trường sinh bất tử. Sự ra đời của họ gắn với cuộc chiến kéo dài hàng thiên niên kỷ giữa các thần thiện và thần ác. Truyền thuyết kể rằng trong lúc cuộc chiến đang diễn ra, từ lòng đại dương sữa đã xuất hiện vô số tiên nữ Apsara với sắc đẹp tuyệt trần.

Trong tâm thức người Khmer, nữ thần Kâyno tượng trưng cho vẻ đẹp lý tưởng, là sự giao thoa giữa yếu tố nhân sinh và thiên giới, biểu trưng cho mối liên hệ giữa cõi trần và thế giới tâm linh.

Đặc điểm tạo hình

Trong nghệ thuật kiến trúc chùa Khmer, nữ thần Kâyno được tạc dưới nhiều hình thức khác nhau như phù điêu hoặc tượng ba chiều, với đặc trưng nổi bật là cơ thể nửa người nửa chim. Các tượng nữ thần thường được bố trí trong tư thế uốn mình hướng lên, đôi tay nâng đỡ phần diềm mái, tạo nên một yếu tố chuyển tiếp thẩm mỹ giữa hệ thống cột và mái chùa.

Phần diềm mái được chạm khắc với những hoa văn phức tạp kéo dài theo chiều ngang của công trình chánh điện. Nghệ thuật điêu khắc tinh xảo này thường xuất hiện dưới các hiên, góp phần tạo nên cảm giác nhẹ nhàng và thanh thoát, làm phong phú thêm tổng thể kiến trúc đa dạng của ngôi chùa.

Nhà nghiên cứu văn hóa Khmer tại Trà Vinh tên là Săng Sết đã mô tả rằng hình tượng nữ thần Kâyno với đôi cánh lấp lánh xuất hiện trên đầu cột đỡ mái chùa tạo cảm giác như đội mũ cho những cột trụ kiến trúc. Tổng thể mái hiên chùa Khmer gợi lên hình ảnh một vũ công thiên giới đang trình diễn điệu múa Apsara giữa không trung, với trang phục rực rỡ muôn màu.

Vai trò trong kiến trúc chùa Khmer

Trong tổng thể kiến trúc chùa Khmer, nữ thần Kâyno không đơn thuần là yếu tố trang trí mà còn chứa đựng giá trị tâm linh sâu sắc. Hình tượng này thường xuất hiện kết hợp với các biểu tượng tôn giáo khác như Reahu (Hổ phù), Chằn (Yeak), chim thần Kim Sí Điểu (Garuda) và rắn thần (Naga), tạo thành một hệ thống biểu tượng đa dạng trong nghệ thuật trang trí đền chùa.

Kiến trúc chánh điện của chùa Khmer thường được xây dựng trên một nền cao khoảng 0,5–1m và được nâng cao thêm bởi hệ thống cột bao quanh hành lang. Điểm nhấn kiến trúc ấn tượng nhất ở mặt đứng của chánh điện nằm ở các trang trí trên đầu cột: bốn góc thường được trang trí bằng hình tượng chim thần Krud có thân người đầu chim, trong khi các cột còn lại được trang hoàng bằng những tượng nữ thần có cánh Kâyno.

Các ví dụ tiêu biểu

Hình tượng nữ thần Kâyno xuất hiện tại nhiều công trình chùa Khmer ở Việt Nam, đặc biệt là trong khu vực Nam Bộ. Một số công trình tiêu biểu bao gồm:

Chùa Vàm Ray

Chùa Vàm Ray được đánh giá là một trong những công trình tôn giáo quy mô và đẹp bậc nhất của cộng đồng người Khmer Nam Bộ. Kiến trúc của ngôi chùa nổi bật với những hàng cột bên ngoài chánh điện được xây dựng theo kiểu cổ truyền Cô-ranh. Phần kết nối giữa cột và mái được trang trí bằng tượng thần Krud có thân người đầu chim và tượng nữ thần Kayno nửa người nửa chim với đôi tay nâng đỡ mái chùa.

Chùa Sà Lôn

Chùa Sà Lôn nằm tại xã Đại Tâm, huyện Mỹ Xuyên, tỉnh Sóc Trăng, là công trình kiến trúc tôn giáo nổi tiếng với những tượng nữ thần Kâyno đặc sắc trong tư thế nâng đỡ mái chùa.

Chùa Chantarangsay

Chùa Chantarangsay tọa lạc tại Quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh, cũng sở hữu nhiều yếu tố trang trí đặc trưng của Phật giáo Nam Tông, trong đó bao gồm các tượng nữ thần Kâyno.

Giá trị nghệ thuật và văn hóa

Các tác phẩm điêu khắc mang hình dáng tiên nữ Apsara như nữ thần Kâyno được xem là biểu tượng cho vẻ đẹp bất diệt. Mỗi công trình kiến trúc đều là một tổng thể nghệ thuật trọn vẹn, chứa đựng những triết lý sâu xa được thể hiện qua đôi bàn tay khéo léo và tâm huyết của các nghệ nhân Khmer. Người dân trong cộng đồng tin tưởng rằng sự hiện diện của các hình tượng này sẽ mang đến cuộc sống bình an, hạnh phúc và thịnh vượng.